τσίρκο

Θέαμα που συνίσταται βασικά σε επιδείξεις ακροβατών και γυμνασμένων ζώων, οι οποίες γίνονται σε ειδικά οικοδομήματα, μόνιμα ή προσωρινά, με μια κυκλική πίστα στο κέντρο. Μολονότι το όνομά του θυμίζει τα ρωμαϊκά θεάματα του circus (η λέξη αποδόθηκε στα ελληνικά ως ιππόδρομος, αλλά στο Βυζάντιο χρησιμοποιούνταν και ο λατινικός όρος εξελληνισμένος: κίρκος), το νεότερο τ. έχει άλλη προέλευση, άλλη φυσιογνωμία και άλλους σκοπούς. Δημιουργός του πρέπει να θεωρηθεί ο Άγγλος λοχίας του ιππικού Φίλιπ Άστλεϊ (1742 – 1814), ο οποίος, επιστρέφοντας στην πατρίδα του μετά τον Επταετή πόλεμο, σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει την ιππευτική και ακροβατική επιδεξιότητά του για βιοποριστικούς σκοπούς. Έτσι, έχτισε στο Λονδίνο τις πρώτες εγκαταστάσεις του, όπου συγκεντρωνόταν όλη η αγγλική αριστοκρατία. Αργότερα σκέφτηκε να κάνει το θέαμα περισσότερο λαϊκό. Τότε έστησε ένα μόνιμο τ. (το ονόμασε Astley’s Royal Amphitheatre of Arts), με μια κυκλική πίστα και με μικρή σκηνή· εκεί, εκτός από τις επιδείξεις με άλογα, που ήταν και παρέμειναν ολόκληρο τον 18o αι. το βασικό στοιχείο του θεάματος, γίνονταν επιδείξεις ταχυδακτυλουργών και παντομίμες με κλόουν. Το 1783 ο Άστλεϊ μετέφερε το θέαμα και στο Παρίσι, όπου έστησε το Amphiteαtre Anglais Astley, που αργότερα έγινε ιδιοκτησία του Ιταλού Αντόνιο Φρανκόνι (1737 – 1836). Ο Άστλεϊ ήταν ο πρώτος που επέβαλε στην Ευρώπη το νέο θέαμα, με ην εισαγωγή των «μιμοδραμάτων» με άλογα, επιθεωρήσεων όπου εναλλάσσονταν ζωηρές ιππικές επιδείξεις με ψευτομάχες, που αργότερα δίνονταν με επιτυχία σε ειδικούς μεγάλους στίβους, όπου κινούνταν πλήθος ηθοποιοί, κομπάρσοι και ζώα, και είχαν κατά κανόνα ως θέαμα την εξύμνηση της εποποιίας του Ναπολέοντα. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο όρος τ. παρουσιάστηκε μετά το 1806, όταν ένα διάταγμα του Ναπολέοντα, προστατευτικό των «μεγάλων τεχνών», απαγόρευσε στα θεάματα αυτά να χρησιμοποιούν την ονομασία «θέατρο» κι έτσι δημιουργήθηκε η ανάγκη να βρεθεί νέα ονομασία. Iδιαίτερα βοήθησε στη διάδοση των τ., που αρχικά ήταν μόνιμα, ξύλινα ή χτιστά, η χρησιμοποίηση της σκηνής (τέντας). Ο μεγαλοπρεπής όμως και κολοσσιαίος χαρακτήρας του τ. οφείλεται στον Αμερικανό Φιλέα Μπάρναμ (1810 – 1891), ο οποίος, εκτός των άλλων, πρόσθεσε νέα θεάματα (σιαμαίους, φακίρηδες, γυναίκες με γενειάδες κ.ά.)· εισάγονται έτσι τα στοιχεία του πανηγυριού και του λούνα παρκ. Από τότε το τ. εξελίχτηκε προς την ίδια κατεύθυνση, αξιοποιώντας και τις τεχνολογικές εξελίξεις. Σήμερα σημαντικότερα είναι τα ρωσικά τ., που διακρίνονται ιδιαίτερα για την ανώτερη ποιότητα των καλλιτεχνών τους και τις χορογραφικές εμφανίσεις τους, τα αμερικανικά, που τείνουν κυρίως προς το κολοσσιαίο και τη μεγαλοπρέπεια του θεάματος, και τα κινεζικά, που διακρίνονται κυρίως για τη χάρη και τη δεξιοτεχνία των ταχυδακτυλουργών τους. Σκηνές από παραστάσεις τσίρκου. Σκετς κλόουν, βασικών συντελεστών της επιτυχίας μιας παράστασης. Παράσταση από τσίρκο. Εντυπωσιακή επίδειξη με γυμνασμένα από ειδικούς άλογα.

* * *

το, Ν

1. θέαμα τού οποίου το πρόγραμμα περιλαμβάνει επιδείξεις ταχυδακτυλουργίας και γυμναστικής, ακροβασίες, ασκήσεις γυμνασμένων ζώων, κωμικά νούμερα κ.ά.

2. στεγασμένος χώρος που έχει στο κέντρο του κυκλική κονίστρα περιβαλλόμενη από κερκίδες τοποθετημένες αμφιθεατρικά γύρω της, όπου δίνονται οι παραστάσεις με το παραπάνω πρόγραμμα, καθώς και όλες οι λοιπές αναγκαίες εγκαταστάσεις

3. ο θίασος που πραγματοποιεί τις παραπάνω παραστάσεις

4. μτφ. ευτελές και αξιοθρήνητο θέαμα («καταντήσαμε αληθινό τσίρκο»)·

[ΕΤΥΜΟΛ. < ιταλ. circo < λατ. circus «κύκλος»].